هو القیوم
از امام سجاد علیه السلام نقل شده که در پاسخ به سوالی دربارة توحید فرمودند : « ان الله عز و جل علم انه یکون فی آخر الزمان اقوام متعمقون ، فانزل الله تعالی « قل هو الله احد » و آلایات من سوره الحدید الی قوله « و هو علیم بذات الصدور» فمن رام وراء ذلک فقد هلک.» [1] حضرت در این حدیث شریف اشاره میکند که در آخرالزمان عدهای خواهند آمد که اهل تعمق هستند ، بنابراین خداوند متعال سورة توحید و آیاتی از سورة حدید را نازل کرد. پس کسی که از این آیات فراتر رود هلاک خواهد شد. برای فهم و درک دقیق پیام و معنای این حدیث لازم است که بدانیم : 1. مفهوم تعمق در فرهنگ معصومان علیهم السلام چیست ؟ 2. در این حدیث چه رابطهای میان تعمق و سورههای توحید و حدید وجود دارد ؟. مفهوم تعمق برخی از فرهنگ لغتها ، تعمق از مادة « عمق » را به معنای « مبالغه و افراط » دانستهاند [2]. همانطوریکه با بررسی احادیثی که کلمة تعمق در آنها موجود است ، استنباط میشود که در فرهنگ اصیل اسلامی نیز به معنای « افراط و خروج از حد اعتدال و وارد شدن در منطقة ممنوع » بکار رفته است. بنابراین تعمق را به عنوان امری مذموم و خطرناک مطرح ساخته و از آن نهی کردهاند. برای روشن شدن این مطلب دو حدیث ذیل را به عنوان نمونه ذکر میکنیم : پیغمبراکرم صلی الله علیه وآله میفرمایند : « ان اقواماً یتعمقون فی الدین یمرقون منه کما یمرق السهم من الرمیه» [3] « همانا گروهی در دین تعمق میکنند ، آنان از دین خارج می شوند ، همانطوریکه تیر از چله کمان خارج میشود.» و حضرت علی علیه السلام میفرمایند : « الکفر علی اربع دعائم : علی التعمق... فمن تعمق لم ینب الی الحق» [4] « کفر بر چهار ستون پایدار است : بر تعمق ... پس آن که تعمق کرد به حق باز نگشت.» بنابراین قسمتی از پیام حدیث این است که در آخرالزمان عدهای میآیند که راه افراط را در پیش گرفته و از حدود مجاز خارج خواهند شد. به این معنا که گروهی با تعمق و افراط در تفکر ، در صدد فهم و کشف ذات خداوند متعال برمیآیند ، و چون خداوند متعال به ظهور چنین افرادی علم داشت ، سورة توحید و آیاتی از سورة حدید را نازل کرد. رابطة میان تعمق و سورههای توحید و حدید در این دو سورة شریفه ، نکتههای مهمی دربارة خدا و صفات او وجود دارد. و هر یک از آن دو معارف عظیمی از توحید و الوهیت را مطرح میسازند. در سورة توحید بر یگانگی ، بیهمتایی و بینیازی مطلق خدا و نفی هر نوع شباهت میان خدا و مخلوقات تأکید شده و در شش آیة اول سورة حدید نیز به برخی از صفات الهی مانند : عزیز ، حکیم ، مالک ، محیی ، ممیت ، قدیر ، اول ، آخر ، ظاهر ، باطن ، علیم ، بصیر ، خالق ، و... اشاره شده است. در واقع این آیات شریفه به عنوان یک معیار و مبنای درست اندیشیدن دربارة ذات و صفات الهی نازل شده و حد معینی را مشخص میسازد تا از افتادن متفکران در دام تعمق و افراط جلوگیری نماید. بنابراین کسانی که از محدودة آیات مذکور خارج شوند به هلاکت و گمراهی میرسند. پیام حدیث: بدین سان روشن میشود که پیام اصلی حدیث همان پیام احادیث دیگری است که از تفکر افراطی در ذات و صفات خدا نهی کرده و آن را موجب هلاکت و گمراهی دانستهاند.